وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
دانشگاه سوره
دانشكده هنر
پایان نامه تحصیلی در مقطع كارشناسی ارشد صنایع دستی
گرایش پژوهش هنرهای سنتی
عنوان پایان‌نامه
بررسی قالیهای طرح درختی
در موزه آستان قدس رضوی
استاد راهنما
عبدالكریم عطارزاده
اساتید مشاور
سلیمان سعید آبادی
منا سلطانی
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول- كلیات طرح تحقیق………………………………………………………………………….. 1
مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. 2
1-2- تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئلهی پژوهش……………………………………………………. 3
1-3- سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش……………………………………………………………………. 4
1-4- پرسش‌های پژوهش……………………………………………………………………………………………………. 7
1-5- فرضیه‌های پژوهش……………………………………………………………………………………… 7
1-6- اهداف و ارزش نظری پژوهش…………………………………………………………………………………… 7
1-7- روش‌ها و فنون اجرایی پژوهش………………………………………………………………………………… 8
1-8- محدودیت‌های پژوهش……………………………………………………………………………………. 8
فصل دوم- كلیاتی درباره تاریخچه موزه آستان قدس رضوی و بررسی نقش طرح درختی 9
2-1- تاریخچه موزه آستان قدس رضوی………………………………………………………………………… 10
2-2- موزه فرش آستان قدس رضوی……………………………………………………………………………… 12
2-3- بررسی نقش طرح درختی………………………………………………………………………………………. 14
2-3-1- نماد درخت…………………………………………………………………………………………………………. 14
2-4- نقش درخت در قرآن كریم…………………………………………………………………………………….. 16
2-5- نقش درخت در قالی و مفهوم تمثیلی آن از بهشت موعود…………………………………. 17
2-5-1- طوبی……………………………………………………………………………………………………………………. 18
2-5-2- سدره المنتهی…………………………………………………………………………………………………….. 18
2-6- نقش درخت در قالی ایران……………………………………………………………………………………… 19
2-6-1- طرح درختی…………………………………………………………………………………….. 20
فصل سوم- معرفی قالیهای درختی موزه آستان قدس رضوی…………………………………….. 28
3-1- قالی سجاده‌ای محرابی درختی قندیل دار…………………………………………………………….. 31
3-2- قالی پرده‌ای دو رو، محرابی درختی………………………………………………………………………. 38
3-3- قالی محرابی درخت طوبی……………………………………………………………………………………… 47
3-4- قالیچه گلدانی درختی…………………………………………………………………………………………….. 52
3-5- قالیچه سروی طاووسی……………………………………………………………………………………………. 56
3-6- قالی گلدانی درختی سوف باف (برجسته باف)……………………………………………………… 62
3-7- قالیچه محرابی درختی جانوری……………………………………………………………………………… 67
3-8- قالیچه محرابی درختی……………………………………………………………………………………………. 74
3-9- قالیچه درختی…………………………………………………………………………………………………………. 78
نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………….. 81
منابع…………………………………………………………………………………………………………. 83
مقدمه
طبیعت با همه زیباییاش همواره الهام بخش هنرمندان در عرصههای مختلف هنری بوده و طبیعی است طراحان با ذوق قالی ایرانی با طبع لطیف و ژرفنگری هنرمندانهشان این همه زیبایی را که خالق بخشنده و مهربان در اختیار آنها نهاده و اطرافشان پراکنده است به دیده دل بنگرند و در آثار خویش از آنها بهره گیرند. نماد درخت یکی از قدیمی ترین نقوشی است که مورد توجه بشر قرار گرفته و آن را در آثار هنری خویش به کار برده است. این نماد که بیشتر آن را به عنوان درخت مقدس و یا درخت زندگی میستودند، از 3500 سال قبل از میلاد در نواحی بین النهرین و پس از آن ایران مورد توجه بوده است. حضور این نماد که با اشکال مختلف به کار گرفته میشده است، تا پس از ظهور اسلام نیز همچنین در آثار هنری به چشم میخورد، اما این باور نه به عنوان درخت زندگی و از دیدگاه اساطیری، بلکه در نقش آفریده با برکت خداوند، تسبیح کننده ذات اقدس الهی و نشانی از بهشت موعود است.
از این نقش به کرات در تمام شاخههای هنری از جمله قالی استفاده شده است. در هنر قالیبافی طرحهای درختی از جمله مهمترین و متنوعترین شاخههای طراحی قالی است که در اشکال مختلف از جمله طرح محرابی درختی، طراحی شده است. اما به کارگیری نقش درخت در جایگاه محراب، مطمئناً از فلسفهای برخوردار بوده است که میتوان بعضی از اشکال آن را تمثیلی از بهشت دانست و بعضی دیگر را تمثیلی از موجودی تسبیحگر یعنی انسان، چرا که شكل درخت علاوه بر آنکه برخلاف شكل انسان، مشمول ممنوعیت نقاشی در مکان نماز نمیباشد، در عین حال با توجه به آیات قرآنی، موجودی تسبیحگر و مبارک است که میتواند جانشین خوبی برای نقش انسان در مکان محراب باشد.
این نوشتار در پی آن است که به این سوالات پاسخ دهد که نقش درخت از چه جایگاهی در فرهنگ و هنر ایرانی برخوردار است؟ آیا طرح درختی در قالیهای موزهی آستان قدس از قداست خاصی برخوردار است و ارتباطی با مسائل مذهبی و فرهنگی حاکم بر آستان قدس دارد؟ و در نهایت آثار موجود در آستان قدس با سایر قالیهای همزمان خارج از آستان قدس تفاوتی دارد؟
1-2- تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئلهی پژوهش:
طرح درختی، تاریخی به گستردگی بهره برداری از این نقش از دورهی پیش از تاریخ تا کنون دارد و هر دوره و هر طرحی نیز برآمده از برداشتهای ذهنی و فرهنگی صاحبان چنین طرحهایی است که در جای خود قابل بررسی است. تمایل به جاودانه کردن سرسبزی و ایجاد فضاهای خرم و پوشیده از درخت نزدیکی انسان به طبیعت را مهیا ساخت و میل به بهره مندی از این نعمت طبیعی رو به فزونی نهاد. به تدریج بلوغ فکر و اندیشه این فرصت را به بشر بخشید که فضاهای مورد نظر خود را با تسلط بر طبیعت در هر مکانی فراهم آورد و به دلخواه خود زینت بخشد. از آنجا که طرحهای درختی مضامینی چون شجرهنامه، خانواده، ارتباطات قدسی و معنوی و امثال آنها را در بر میگیرد، این موضوع قابل طرح است که آیا طرحهای درختی موجود روی قالیهای آستان قدس ارتباط ماهوی، معنوی، خانوادگی و قدسی با این فضای روحانی دارد؟ و یا اینکه حداقل این امر ملحوظ نظر قرار گیرد که طرحهای درختی قالیهای موجود در آستان قدس دارای چه ویژگیهایی است و آیا این ویژگی، قابل مقایسه با نمونههای همانند و همزمان خود است؟
قالیهای طرح درختی مورد مطالعه در این پژوهش با انتخاب کارشناسان موزهی فرش آستان قدس رضوی صورت گرفته است. مجموع آثاری که با این عنوان در موزه فرش نگهداری میشود 9 اثر است و همهی آنها در این پژوهش مورد توصیف و تحلیل قرار گرفته است. دورهی زمانی این قالیها مربوط به دورهی صفوی تا دورهی معاصر میباشد. برای مطالعهی تطبیقی قالیهای موزههای آستان قدس، آثاری با مضمون و نقش مشابه از موزههای تهران انتخاب شده است.
1-3- سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش:
در زمینه طرح درختی می توان مطالب زیادی را بدست آورد از جمله این منابع میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1- عابددوست، حسین و زیبا کاظم پور (1388)، «صورتهای متنوع درخت زندگی بر روی فرشهای ایرانی»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی- پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 12. این مقاله به بررسی صورتهای مختلف درخت و گیاه مقدس (درخت زندگی) بر روی قالیهای ایرانی پرداخته است. علاوه بر این با مقایسه مفاهیم باستانیتر این صورتها، اصل تداوم حیات مفاهیم این نماد را بر روی قالیها مورد توجه قرار داده است. همچنین ابتدا به بررسی ارتباط درخت زندگی با نمادهای محراب و نور، سبو، حیوانات محافظ، نیلوفر و سیمرغ پرداخته و نمونههای موجود در هنر باستانی ایران و اسطورههای زرتشتی را معرفی کرده و سپس طرح درخت زندگی را همراه با این نمادها بر روی قالیهای ایرانی معرفی میکند. مضمون و محتوای این مقاله بر مبنای درخت زندگی بر روی فرشهای ایرانی است و اگرچه به نقش طرح درختی در قالیهای موزهی آستان قدس که موضوع این پژوهش است، اشارهای نکرده است، اما برای مطالعهی طرحهای درختی و شناخت جایگاه طرحهای موجود میتوان از مقاله استفاده کرد.
2- مریم قائمی، هلینا (1384)، اسطوره درخت زندگی، پایان نامه کارشناسی، تهران، دانشگاه سوره. این پایان نامه پس از ارائهی مقدمهای در خصوص مفهوم درخت و درخت زندگی، فصل اول آن به نمادگرایی درخت می پردازد. در فصل دوم اسطورهی درخت زندگی و مضامین آن را به تفصیل بررسی کرده است. فصل سوم، به نمادهای درخت زندگی در قالی طرح درختی اختصاص داده است.
این پایان نامه نیز به بررسی درخت زندگی پرداخته و کمک میکند تا با اشرافی بیشتر و آگاهی کاملتری طرحهای قالیهای موزه، مورد مطالعه قرار گیرد.
3- شجاع نوری، نیکو (1385)، «درخت نقشی بر فرش، رویی بر عرش»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی ـ پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 3. این مقاله به بررسی انواع نقوش قالی محرابی ـ که قالی محرابی درختی گونهای از آن است پرداخته است. همچنین به صورت فلسفی دو نقش درخت و محراب را تحلیل کرده است. همانطور که ذکر شد این مقاله به بررسی طرح درخت و محراب میپردازد که بخشی از عنوان این پژوهش است، با این تفاوت که در پژوهش پیش رو به مطالعه نقش طرح درختی در قالیهای موزه آستان قدس میپردازیم که در این مقاله اشارهای به آن نشده است.
4-اربابی، بیژن(1387)، «ارزیابی شیوههای طبقه بندی طرح و نقش فرش ایران»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی ـ پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره11. این مقاله در پی شناخت طرح و نقش در قالی های ایران میباشد و سعی نموده تعریفی دقیق را اتخاذ نماید که جامعیت لازم را داشته باشد. همچنین در ادامه به معرفی و تقسیم انواع نقوش قالی پرداخته است. مقالهی ذکر شده به طور کلی تنها به معرفی نقوش در قالیها پرداخته است و اشارهای به طرحهای درختی در قالیهای موزه آستان قدس ندارد.
5- صالح شوشتری، سمیه و علی اصغر شیرازی( 1387)، «تطبیق شکل درخت در طبیعت با آثار نگارگری ایرانی»، نگره، تهران: فصلنامه تحلیلی ـ پژوهشی دانشکده هنر دانشگاه شاهد، شماره5. این مقاله پس از نگاهی گذرا به طبیعت در عرفان اسلامی و رویش گاههای درختان ایران، ضمن آشنایی با گونههای درختان باغهای ایرانی، برخی از انواع درختان ایران را با گونههای همسان آنها در آثار نگارگری مورد تطبیق قرار داده است. در این مقاله نیز، تنها به معرفی تطبیقی نقش درخت در نگارگری و طبیعت پرداخته است و مطالعهای بر روی طرح درختی قالیها صورت نگرفته است.
در زمینهی قالیهای موجود در آستان قدس رضوی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
تعداد صفحه : 100
قیمت : 14700تومان